W okresie jesienno-zimowym, czyli od września do marca, wzrasta liczba infekcji górnych i dolnych dróg oddechowych. W wielu przypadkach są to infekcje wirusowe, dlatego nie wymagają zastosowania antybiotyków, a jedynie leczenia objawowego z użyciem preparatów dostępnych w aptekach bez recepty. Preparaty sprzedawane pod różnymi nazwami handlowymi mają często w swoim składzie te same substancje czynne. Warto zwrócić na to uwagę, ponieważ może dojść do nieświadomego ich przedawkowania lub/i wystąpienia działań niepożądanych z tym związanych. Dr hab. n. med. i n. o zdr. Magdalena B. Skarżyńska
Przeziębienie to infekcja z występującym jednocześnie zapaleniem błony śluzowej nosa, zatok przynosowych, gardła, której przyczyną są głównie rynowirusy (w przybliżeniu odpowiadają za ponad połowę wszystkich zakażeń), ale również koronawirusy i wirusy z innych grup: adenowirusy, wirusy paragrypy itp. Objawy kliniczne możemy u siebie zauważyć około 1–2 dni po zakażeniu. Do najczęściej występujących objawów należą: ból gardła, katar – zwykle wodnisty, ale może zmienić się w katar o charakterze ropnym (zielonkawe, żółte zabarwienie), uczucie drapania w gardle, podwyższona temperatura ciała, a nawet gorączka czy kaszel. Objawy takie zwykle utrzymują się do kilku dni (około 7), osiągając największe nasilenie w okolicy 3–4 dnia od wystąpienia objawów. U niektórych osób objawy mijają samoistnie, a u innych takie objawy jak kaszel mogą utrzymywać się dłużej.
Fot.: Nikolais | Dreamstime.com; Ginasanders | Dreamstime.com
Zapadalność na przeziębienie jest zmienna – zgodnie z danymi epidemiologicznymi u osób dorosłych może ono występować kilka razy w ciągu roku, a w populacji dziecięcej nawet częściej. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową, czyli w momencie kontaktu z osobą zakażoną (kaszel lub kichanie) lub poprzez kontakt z przedmiotami, których wcześniej dotykała taka osoba. W profilaktyce bardzo ważna jest zatem higiena rąk. Myjąc dokładnie dłonie, zmniejszamy ryzyko zachorowania. Jeśli jednak do niego dojdzie, możemy zastosować leczenie objawowe – sięgnąć po dostępne bez recepty preparaty łagodzące dokuczliwe objawy. Preparaty bez recepty nie są tak silne jak leki, nie zmienia to jednak faktu, że przy ich stosowaniu należy zachować ostrożność, szczególnie jeśli przyjmujemy ich kilka naraz. Należy wówczas sprawdzić, czy w wybranych przez nas preparatach nie ma tych samych substancji czynnych. A jeśli takie są, to czy ich łączna dawka nie zostanie przekroczona.
To bardzo ważne, ponieważ wśród preparatów dostępnych bez recepty są zawierające jedną tylko substancję leczniczą oraz preparaty złożone, tzn. zawierające kilka substancji czynnych z różnych grup: leki przeciwbólowe/przeciwgorączkowe, leki przywracające drożność nosa, substancje czynne z grupy leków przeciwhistaminowych oraz przeciwkaszlowe czy wykrztuśne. Substancje czynne wchodzące w skład preparatów złożonych są również dostępne w preparatach pojedynczo. Tak więc kupując i potem stosując na przykład dwa czy trzy preparaty, można – jak już wspomniano wyżej – przedawkować lek i sobie zaszkodzić. Warto zaznaczyć, że preparaty złożone zalecane są tylko dla dorosłych i starszych dzieci, mniej więcej od 12.–14. roku życia w zależności od składu i dawek.
Na ból i gorączkę
Najczęściej w skład preparatów o działaniu przeciwgorączkowym wchodzą paracetamol oraz ibuprofen, przy czym ten ostatni ma również działanie przeciwzapalne (należy do grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych). Standardowo jednorazowa dawka paracetamolu dla dorosłego (o masie ciała powyżej 50 kg) wynosi 1000 mg, a w leczeniu przeziębienia zaleca się jej przyjmowanie co 6 godzin. Maksymalna dawka paracetamolu w ciągu doby nie powinna przekroczyć 4 g (4000 mg). Szczególną ostrożność przy przyjmowaniu tego leku powinny zachować osoby z chorobami wątroby, ponieważ jednym z jego działań niepożądanych jest uszkadzające działanie na komórki wątroby. Dzieciom zwykle zaleca się paracetamol w zawiesinach o różnej zawartości substancji czynnej (im wyższa zawartość substancji czynnej, tym mniej zawiesiny należy podać dziecku). Pamiętajmy, że dawkę paracetamolu należy przeliczać na masę ciała dziecka – w wersji doustnej to 10–15 mg na kilogram masy ciała w dawce pojedynczej, maksymalnie 60 mg na kilogram masy ciała na dobę.
Wchodzący także w skład preparatów złożonych ibuprofen można stosować w dawce 400 mg (jednorazowa dawka dla dorosłego) co 6 godzin. Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), czyli np. ibuprofen, naproksen, ketoprofen czy diklofenak, nie są wskazane dla pacjentów chorujących na: chorobę wrzodową oraz inne choroby związane z uszkodzeniem błony śluzowej żołądka, przewlekłą chorobę nerek (ponieważ przyczyniają się do progresji choroby), nadciśnienie tętnicze (przy dłuższym stosowaniu powodują wzrost ciśnienia tętniczego krwi). U tych osób lepiej zastosować paracetamol. Pamiętajmy, że do leków z grupy NLPZ należy też popularna aspiryna (kwas acetylosalicylowy) i że nie należy jej podawać dzieciom poniżej 12. roku życia, ponieważ może wywołać tzw. zespół Reye’a (spowodowany uszkodzeniem mitochondriów, daje szereg objawów, z których najcięższym jest ostra encefalopatia przebiegająca z tłuszczowym zwyrodnieniem wątroby i narządów wewnętrznych).
Na ból gardła
Preparaty przeznaczone do leczenia bólu gardła, zwykle w tabletkach, mają działanie miejscowe. W razie silnego bólu można zastosować te zawierające substancje o działaniu przeciwbólowym/przeciwzapalnym. Wiele preparatów „na gardło” zawiera składniki pochodzenia ziołowego, np. ziele tymianku, szałwię czy podbiał, które również wykazują się skutecznością w momencie wystąpienia nieżytu gardła. Są także preparaty pomocne w łagodzeniu chrypki, zalecane w łagodniejszych stanach, które zwykle w swoim składzie mają kwas hialuronowy, wyciąg z porostu islandzkiego czy witaminy, np. A i E. Nie ma jednego preparatu na ból gardła, który byłby skuteczny niezależnie od przyczyny i objawów towarzyszących pacjentowi, dlatego w aptece należy zawsze dopytać farmaceutę, co rekomendowałby w przypadku konkretnego pacjenta.
Na katar
Najczęściej stosowane substancje czynne przy katarze to leki z grupy sympatykomimetyków, które powodują miejscowe obkurczenie naczyń błony śluzowej i w efekcie przywrócenie drożności nosa. Substancje takie jak ksylometazolina i oksylometazolina występują w preparatach samodzielnie lub w połączeniu z substancjami nawilżającymi, np. dekspantenolem lub kwasem hialuronowym. Mogą mieć postać sprayów, kropli, żeli. Pamiętajmy jednak, aby nie stosować ich zbyt długo (maksymalnie 3–4 dni), ponieważ mogą wywołać efekt „z odbicia”, czyli zamiast łagodzić katar, zaczną go nasila. Chcąc go zahamować, pacjent przez cały czas stosuje te preparaty, w wyniku czego leczenie zaczyna przypominać błędne koło, bo pacjent nie może przerwać zażywania preparatu. Lekarze otorynolaryngolodzy, którzy często spotykają się z taką sytuacją, zalecają stopniowe zmniejszanie dawek i częstotliwości stosowania preparatów, tak aby w końcu możliwe było ich całkowite odstawienie.
U niektórych pacjentów, którzy cierpią również na alergię, katar może być objawem uczulenia. Wtedy pomocne są preparaty zawierające substancje czynne z grupy leków przeciwhistaminowych, takie jak np. cetyryzyna, feksofendyna, difenhydramina i in. Pamiętajmy o tym, że część z nich może wywołać senność, co jest ważne np. dla osób prowadzących pojazdy. Działanie obkurczające naczynia krwionośne w nosie i tym samym zmniejszające katar ma pseudoefedryna (w postaci doustnej), bardzo często stosowana w złożonych preparatach „na grypę i przeziębienie”, a przeciwwskazana u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym w stopniu ciężkim oraz z problemami z sercem.
Na kaszel
U niektórych osób podczas przeziębienia może wystąpić kaszel. Jeśli jest on suchy, „duszący” i uniemożliwia np. zaśnięcie, można zastosować dekstrometorfan, butamirat czy kodeinę. Jeżeli kaszel ma charakter wodnisty, należy pobudzić wydzielanie poprzez zastosowanie substancji czynnych takich jak ambroksol czy bromheksydyna. Aby preparaty wykrztuśne działały, należy nawadniać organizm, pijąc odpowiednią objętość płynów. Ważne, żeby leki te przyjmować najpóźniej do godziny 17–18.00.
Przy nieżytach górnych i dolnych dróg oddechowych wskazane jest również stosowanie nebulizacji z użyciem roztworu chlorku sodu (izotonicznego lub hipertonicznego) lub inhalacji z wykorzystaniem olejków eterycznych.
Kiedy zgłosić się do otorynolaryngologa?
O pomoc do lekarza rodzinnego lub lekarza otorynolaryngologa warto zwrócić się w momencie, kiedy u osoby dorosłej lub dziecka pojawia się ból ucha, zwłaszcza silny, jednostronny lub/i gorączka. Warto również zgłosić się po poradę, gdy przeziębieniu towarzyszy silny, nieustępujący lub ustępujący po podaniu leków przeciwbólowych ból zatok w okolicy czoła, szczęki lub nosa, a objawy te trwają powyżej 10–14 dni. Wizyta będzie miała na celu diagnostykę, czyli znalezienie przyczyny nieprzemijających dolegliwości. Może okazać się, że ich przyczyną jest zakażenie bakteryjne, konieczne wtedy będzie zastosowanie odpowiedniego antybiotyku. Jeśli mamy przedłużające się problemy z gardłem czy krtanią, zwróćmy się o poradę do specjalisty foniatry.
Pamiętajmy o szczepieniach!
Aby jeszcze lepiej chronić swój organizm przed infekcjami w okresie jesienno-zimowym, pamiętajmy o profilaktyce i corocznym szczepieniu na grypę. Ta rekomendacja dotyczy zarówno dzieci, jak i osób dorosłych, a szczególnie osób w wieku podeszłym. Grypa wywoływana jest również przez wirusy, jednak powikłania po tej chorobie mogą być bardzo poważne, z problemami z sercem włącznie. Szczepienie przeciwko grypie, jak również bardzo ważne szczepienia przeciwko pneumokokom (przypomnijmy, że szczepienie przeciwko pneumokokom znajduje się w kalendarzu szczepień obowiązkowych), są nie tylko elementami profilaktyki, lecz także sposobem na zmniejszenie zużycia antybiotyków i walki z narastającą antybiotykoopornością.
Więcej w wydaniu:
9 Międzynarodowy Festiwal „Ślimakowe Rytmy” (wrzesień-październik 2023 nr 5)